Dymitr Chalecki

Polski Słownik Biograficzny, t. 3, Kraków 1937, s. 247-249.

Chalecki Dymitr, h. wł. (ur. ok. 1550 + 1598), pod­skarbi w. lit., byl synem Józefa, marszałka hosp., z trzeciego małżeństwa z Fedorą Kopciówną, uro­dził się więc najwcześniej 1550 r. Działalność publiczną rozpoczął jako dworzanin Batorego, który 11 X 1579 mianował go »na urząd wzno­wiony miecznika litewskiego«. Wr. 1581 był sza­farzem pieniędzy poborowych, a w 1582 deputatem dla odbioru uchwalonych na sejmie podatków. Rozpoczął więc już za króla Stefana swoją tak owocną później działalność skarbową. Za jego też panowania otrzymał pierwsze starostwa i nawiązał

[s. 248]

bliskie odtąd stosunki z Sapiehami, nie­bawem zaś, podczas bezkrólewia, także z Radziwiłłami. Po podwójnej elekcji 1587 r. był mar­szałkiem listopadowego zjazdu wileńskiego, na którym Litwini postanowili wysłać na razie de­legację do obu elektów. Ch., który wszedł do jej składu, należał też do poselstwa stanów litew­skich, które po opowiedzeniu się W. Księstwa za Zygmuntem III przybyło do Krakowa na pocz. r. 1588. Mianowany tam 3 II podskarbim nadwornym lit., w dwa tygodnie później wybrał się z powrotem na Litwę, wioząc wojewodzie wil. Krzysztofowi Radziwiłłowi, wraz z listem kan­clerza Lwa Sapiehy, dokładne wiadomości z dworu. 29 IV na wezwanie nowego króla przybył do Grodna »do wyprowadzenia ciala« Stefana Bato­rego; brał udział w niesieniu trumny z »gmachu do woza« i w rozdaniu szat królewskich sługom zmarłego według testamentu. W r. 1589 został zgodnie wybrany marszałkiem sejmu »pacyfikacyjnego«, którego doniosłe obrady zakończyły ostatecznie okres bezkrólewia; podpisał wówczas Ch. ugodę będzińską i prawo o ordynacji dla Zamoyskiego, rok później zaś, 4 IV 1590, został podskarbim ziemskim i pisarzem W. Ks. Lit. — Jako senator rozwinął w ciągu 8 lat intensywną i wszechstronną działalność. Przede wszystkim »z powinności urzędu swego« przystąpił do na­prawy stosunków skarbowych W. Księstwa. Już 21 X 1590 skorzystał z przedsejmowego zjazdu wileńskiego, aby przedstawić zebranym stanom obszerny memoriał, rozstrząsający wszystkie po­trzeby i niedostatki skarbowe »dla poratowania i zapobieżenia przed większym upadkiem«. Przez cały czas urzędowania zabiegał o uchwalanie po­trzebnych podatków, czuwał nad ściąganiem za­ległości, a nadto, wzorując się zapewne na ruchu egzekucyjnym w Koronie, starał się o zwrot »dóbr Rzeczypospolitej« od tych, którzy je »nad prawo trzymają«. Nie wahał się przy tym na­rażać na niezadowolenie najpotężniejszych na­wet magnatów, np. na zarzuty Krzysztofa Ra­dziwiłła, z którym zresztą ściśle i przyjaźnie współpracował, jakoby jego i synowca chciał »z ojczyzny wyzuć«. A jeszcze miesiąc przed śmiercią będzie się zwracał do hetmana, »żeby pilnie strzegł zamku, w którym są przywileje, skarb KJM i pieniądze Rzpltej«. Skarb litewski był za jego czasów tak dobrze zaopatrzony, że król czerpał z niego nawet na koronne potrzeby, a po śmierci podskarbiego można było zaraz wziąć z tego skarbu 100.000 zł, gdy pobór nie wpływał »dla wielkich nieurodzajowi Poza tym Ch., który już na sejmie 1590 r. wszedł do grona senatorów-rezydentów, brał żywy udział w spra­wach politycznych, otrzymując częste »nowiny od dworu«, gdy przebywał na Litwie, i dostar­czając ich innym panom W. Księstwa. Rokowa­nia z Moskwą interesowały go nie mniej od ligi antytureckiej, do której »konkludowania« z po­słami cesarza wybrano go już 1595 r., tak, że brał czynny udział w obradującej nad tą sprawą komisji krakowskiej w sierpniu 1596 r. Równo­cześnie wraz z Radziwiłłami walczył z Kozakami Nalewajki, którzy za to »gwałtownie« złupili jego starostwo mohilewskie i osobiste majątki. W ogóle w r. 1596 był szczególnie czynny: na wiosnę sejm mianował go komisarzem dla ustalenia granicy między W. Księstwem a Podlasiem, którą to sprawą zajmował się już od szeregu lat, a w paź­dzierniku był wraz z Lwem Sapiehą i Radzi­wiłłem Sierotką (którego brat, kard. Jerzy 15 VIII bierzmował go na Wawelu) komisarzem królew­skim na synodzie brzeskim. Ta jego rola przy zawarciu unii tym bardziej zasługuje na uwagę, że za młodu sam był prawosławny, a chwilowo nawet zarządzał słynnym monasterem Kołoży pod Grodnem; już jednak od r. 1591 mamy świadectwa, że był gorliwym katolikiem (14 XI król pozwala mu zbudować własną kaplicę przy kościele grodzieńskim, przeznaczoną na grobo­wiec jego rodziny), co mu nie przeszkadzało pro­testować w tym samym roku wraz z różnowiercami przeciwko napadowi na zbór wileński. Po synodzie brzeskim, na którym też współpracował ze Skargą, jako starosta miejscowy nie przyjął do aktów grodzkich uniwersału przeciwników unii. Jeszcze w r. 1597 odznacza się Ch. zwykłą ruchliwością: na sejmie warsz. bierze udział w na­radach z królem, jest przy audiencji posła hisz­pańskiego i przy wyprawieniu posłów do Szwecji, dopomina się spokoju w czasie obrad sejmowych, zajmuje się — jak zawsze — kwestiami skarbo­wymi itd., w lecie zaś porozumiewa się z Krz. Radziwiłłem w przewlekłym sporze o obsadzenie biskupstwa wileńskiego, sprzeciwiając się nomi­nacji Maciejowskiego, ale ubolewając nad wy­nikłą stąd niezgodą między Litwinami a Polakami. Już jednak w styczniu (między 10 — data testa­mentu — i 25) 1598 r. umarł, zaledwo 48-letni. Zasługi jego Zygmunt III wynagradzał licznymi nadaniami i przywilejami: Ch. skupił w swym ręku 6 starostw, miał domy i place w Wilnie i Grodnie, a dobra ziemskie brał w zastaw od najmożniejszych panów litewskich, np. (za 40.000złp.) Różanką Paców, którzy dopiero po stu łatach wrócili do tego rodowego majątku. Z czterech synów Dymitra odznaczyli się później Mikołaj Krzysztof, wojew. nowogrodzki, i Aleksander, marsz, sejmu 1627; wdowa zaś Regina z Dybowskich, starościanka knyszyńska, którą poślubił 1582 r., wyszła w rok po jego śmierci za Pawła Stefana Sapiehę, koniuszego, późn. podkancle­rzego lit.

Po Ch. pozostała seria wspaniałych arrasów flamandzkich, znajdujących się dziś przeważnie w zbiorach państwowych; przedstawiają sceny biblijne, a zdobi je ta sama cztero polowa tarcza herbowa, która znajduje się na jego medalach podskarbińskich.

[s. 249]

Halecki O., Arrasy Dymitra Ch. w świetle heraldyki, »Mies. Herald.« 1930, z. 7—8. Ze wskazanych tam źródeł najciekawsze są jego listy do Radziwiłłów: Archiwum Nieświeskie, teka 44, kop. 339, nr 1901 (45 listów 1587—97, przeważnie do Krzysztofa Pioruna, dwa do Sierotki), tamże dwa pokwitow. w dziale X (dok. domów obcych). Por. nadto: Wolff, Senatorowie; tenże, Kniaziowie, 119, 240, 639; tenże, Pacowie, Pet. 1885; Vol. leg., II 218, 305, 355, 365, 370, IV 18; Łappo J. J., W. Kniażestwo lit. 1569—1586, Pet. 1901, 1 664, nr 3; tenże, Lit.-russkij powiet, Jurjew 1911, dod. s. 150; Ser. rer. Pol. VIII, XX; Archiwum domu Sapiehów, Lw. 1892, I; Sapiehowie, Pet. 1890, 1; Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panów. Zygm. III, Kr. 1929; Estr.; Niemcewicz J., Zbiór pamiętników, W. 1822, II 452/3, 462; Antoni J. dr., Opowiadania histor., VI 130; Monumenta reformationis Pol. et Lith., 1/1, Wil. 1925; Chodynicki K., Kościół prawosł. i Rzplta Polska, W. 1934; Żukowicz P., Sejmowaja borba prawosł. dworjanstwa, Pet. 1901; Archiw Jugo-Zap. Rossii, 1/1, 1/4; Akty izd. wilensk. archeogr. kom., II, VIII, XX, XXVIII,
XXX, XXXI; Archeogr. Sbornik, 11; Akty otn. k’ist. zap. Rossii, IV 39,141, 170; Archiwum Królewieckie, B2, list z 21 I 1593; Archiwum Główne, Zapisy tryb. lubelsk, t. 5, f. 769, t. 7, f. 610 ; rkp. Czart. 2134. s. 113 i 338, 2243 passim, 2579, s. 500/1; rkp. Kras.,
4003, nr 12 i 22.

Oskar Halecki