Fenomen Karaimów

Karaimi osiedli na Kresach, a konkretnie w Wielkim Księstwie Litewskim, jeszcze w czasach Wielkiego Księcia Witolda. W 1397r. sprowadził on 383 rodziny karaimskie i osadził je w miejscowościach położonych wzdłuż granicy z państwem Kawalerów Mieczowych.

Karaimi byli dobrymi żołnierzami i znakomicie nadawali się do obrony miast. Z czasem największe ich skupisko powstało w Trokach. Ich gmina- dżymat otrzymała liczne przywileje od kolejnych królów zarówno Jagiellonów, jak i Wazów. Według nich Karaimi jako mieszczanie otrzymali prawo magdeburskie. Podporządkowywało ono ich władzy obieranego i dożywotniego wójta, podlegającego bezpośrednio monarsze. Ewentualne zatargi między Karaimami a chrześcijanami rozstrzygał wspólny sąd wójta i wojewody.

Oprócz Trok powstały też skupiska karaimskie w wielu innych miastach. Największe w Wilnie, Poniewieżu, Łucku, Haliczu i Lwowie. Służba wojskowa Karaimów sprowadzała się głównie do obrony miast, w których mieszkali, choć służyli także w jeździe. Jeszcze w XVIII w. Istniała w Wielkim Księstwie Litewskim karaimska chorągiew. Karaimi zajmowali się także rolnictwem, a zwłaszcza ogrodnictwem i warzywnictwem.

Niektórzy Karaimi służyli w dyplomacji jako tłumacze w kontaktach Rzeczpospolitej ze Wschodem. Kilku było znanymi lekarzami królów polskich i wielkich książąt litewskich. Ezra Nisanowicz leczył Radziwiłłów, a później króla Jana Kazimierza. Abraham Moskowicz był medykiem hetmana Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Nie brakowało też wśród Karaimów osób uczonych, filozofów i teologów. Mieszkali oni głównie w Trokach, które pełniły rolę stolicy duchowej i religijnej polskich Karaimów. Żył tu m.in. Izaak ben Abraham z Trok oraz Jedidja Salomon ben Aaron Troki, autor religijnego kodeksu karaizmu, a także Mordechaj bez Nissan ha Zakken, który na początku XVIII w. Na polecenie króla szwedzkiego Karola XII napisał pracę o dziejach i religii Karaimów, która została wydana w języku łacińskim. Z polecenia wspomnianego króla szwedzkiego podjęto też naukowe badania Karaimów, którymi kierował profesor orientalistyki uniwersytetu w Uppsali Gustaw Peringera.###strona### Badania te miały ogromne znaczenie dla traktowania fenomenu Karaimów, których dotychczas popularnie określano mianem “Żydów trockich”. Podsumowując je, szwedzki profesor napisał m.in. :” Karaimi bardzo różnią się od rabinistów(Żydów) zarówno zwyczajami, jak językiem, jak religią, a najbardziej rysami twarzy. Ich językiem ojczystym jest język tatarski, a dokładniej turecki, na który są też tłumaczone święte księgi w kienesach i szkołach”. Szwedzki profesor postawił też tezę, ze Karaimi to samodzielny naród, wyznający odrębną religię monoteistyczną, a nie są “sektą żydowską” jak dotychczas uważano. Nie straciła ona po dziś dzień na aktualności.

Dzisiaj zwykło się uważać, że Karaimi to lud pochodzenia tureckiego wyznający judaizm w wersji bazującej na Torze Pisanej, odrzucający natomiast Torę ustną czyli Talmud i stworzoną później literaturę rabiniczną. Naczelną zasadą karaimizmu jest rygorystyczne przestrzeganie przepisów religijnych zawartych w Torze.

Istotę karaimizmu oddaje, jak się wydaje pięć następujących zasad:

-stworzenie świata przez Byt jedyny i niematerialny;

-objawienie Prawa Bożego za pośrednictwem Mojżesza i innych proroków; którzy po nim nastąpili;

-obowiązek studiowania Biblii w oryginale;

-oczekiwanie Mesjasza – odkupiciela;

-zmartwychwstanie zmarłych.

Twórca karaimizmu Anan ben Dawid z Basry uznał, że powołanie prorockie nie skończyło się wraz z prorokami biblijnymi, lecz możliwe jest nadal. Uznał on za proroka Jezusa z Nazaretu, zesłanego dla nawrócenia pogan i wielkiego nauczyciela Żydów. Odrzucał jednak jego boskość. Za proroka traktował również Mahometa, którego zadaniem było uchronienie Arabów przed bałwochwalstwem, objawiając im prawdziwego Boga. Twórca karaimizmu przyswoił do niego niektóre idee najłagodniejsze ze wszystkich szkół muzułmańskiego prawa tzw. Szkoły hanafickiej. Zaadaptował do niego także szereg elementów muzułmańskiej liturgii i terminologii religijnej. Jeżeli więc karaimizm był pierwotnie istotnie sektą judaistyczną, to szybko stał się samodzielną religią.###strona###

Karaimizm z Iraku, gdzie się wyodrębnił w VIIIw., stopniowo rozpowszechniał się na Bliski Wschód, docierając w rejon basenu Morza Czarnego. Stamtąd przez Krym trafił do Wielkiego Księstwa Litewskiego, wzbogacając jego pejzaż duchowy i religijny. Jego trwanie przez kilkaset lat na ziemiach Rzeczpospolitej jest swoistym fenomenem. W odróżnieniu od Ormian czy Tatarów pomimo, że Karaimi tworzyli społeczność znacznie mniejszą, nie ulegli polonizacji, choć zawsze byli wiernymi synami Rzeczpospolitej. Bardzo ściśle przestrzegali zasad małżeńskiej endogamii, co w znaczący sposób przyczyniło się do przetrwania ich etniczności.

Centra życia religijnego Karaimów stanowiły ich świątynie- kienesy. Ich wnętrza przypominały synagogę. Liturgia w nich sprawowana zbliżona była do judaistycznej. Nabożeństwa, odbywające się w soboty i święta składały się głównie z odpowiednio dobranych czytań biblijnych pieśni oraz modlitw. Brali w nich udział tylko mężczyźni pod przewodnictwem duchowego zwanego hazanem. Kobiety mogły uczestniczyć w nabożeństwach na wydzielonej dla nich galerii. Liturgia trwała trzy godziny. Warto wspomnieć, że w trakcie liturgii odmawiano także w kienesie modlitwę “Ojcze Nasz” pomimo, że nie ma jej w kanonie świętych ksiąg karaimizmu.

Poza świątynią Karaimi modlili się także w domach i na cmentarzach. Bardzo uroczyście obchodzili też w sobotę Szabbat Kiuniu, a niemal w każdym miesiącu święta, które nakazywała Biblia. Miały one bardzo bogate, rygorystycznie przestrzegane formy kultu. Niektóre tak jak np. sobotni Szabbat przypominał trochę polską Wigilię. W jego trakcie ojciec rodziny odmawiał najpierw nad chlebem następującą modlitwę:” Chwała Ci, wszechmogący Boże nasz. Królu całego świata, wywodzący chleb z ziemi. Amen”. Potem się wszyscy tym chlebem łamali.

Po rozbiorach środowisko Karaimów na Kresach nie tylko przestało istnieć , ale się umocniło. Od 1840r. Troki stały się siedzibą jednej z dwóch karaimskich diecezji, na które podzielono Karaimów w Cesarstwie Rosyjskim. Urzędował w nim jeden z dwóch chachamów. Przed I wojną światową w Wilnie ukazywało się “Karaimskie Słowo”, zastąpione w Polsce odrodzonej przez “Myśl Karaimską”. W Polsce Odrodzonej gminy karaimskie istniały w Trokach, Wilnie, Łucku i Haliczu. Skupiały one około dwóch tysięcy wiernych.###strona###

W okresie II wojny światowej Karaimi nie zostali poddani eksterminacji. Hitlerowcy uznali ich bowiem za “rasowo” odmiennych od Żydów.

Po ostatecznym zajęciu Kresów przez Armię Czerwoną większość Karaimów deklarując się jako Polacy wyjechało do Polski, gdzie utworzyli trzy gminy i Karaimski Związek Religijny. Ich skupiska na wschodnich terenach Rzeczypospolitej przestały istnieć. Przetrwała tylko jedna wspólnota w Trokach. Zabytkowa kienesa tej wspólnoty czyli karaimska świątynia aż do 1993r. byłą jedyna czynną świątynią w całej Europie. Obecnie jest już druga czynna w Wilnie.

Marek A. Koprowski