Literatura okupacyjna na Kresach

Wilno

W pierwszych miesiącach II wojny światowej w Wilnie legalnie wydawano polską prasę. Dokonania środowiska literackiego znalazły swój wyraz głównie na łamach gazet, które pełniły rolę ośrodka organizującego życie kulturalne nad Wilią.

Między listopadem 1939 r. a sierpniem 1940 r. najważniejsze były dwa czasopisma: “Kurier Wileński” prof. Witolda Staniewicza oraz “Gazeta Codzienna” Józefa Mackiewicza, pozostającej pod nadzorem cenzury litewskiej.

“Kurier Wileński”

“Kurier Wileński” ukazał się już 2 listopada 1939 r.. Formalnie gazetę redagował prof. Staniewicz, faktycznie jednak zespołem redakcyjnym kierował Józef Święcicki. Wychodził w liczbie ponad 10 tysięcy egzemplarzy. Współpracowali z gazetą znani ludzie nauki: Konrad Górski, Czesław Falkowski, Marian Morelowski, Henryk Łowmiański. Ukazywał się cotygodniowy dodatek “Nauka – literatura – sztuka. Po zajęciu Wilna przez bolszewików “Kurier Wileński” przekształcono w “Gazetę Ludową’.

“Kurier Wileński” publikował utwory literackie, szkice oraz eseje o literaturze. Pisali dla tej gazety: Konrad Górski, Tadeusz Łopalewski, Aleksander Maliszewski, Helena Romer-Ochenkowska, Aleksander Rymkiewicz. Dziennik interesował się również życiem teatralnym, muzycznym, filmem, także historią sztuki, architekturą, archeologią. Opisywał sprawy związane z Wilnem i Wileńszczyzną.

“Gazeta Codzienna”

Pierwszy numer “Gazety Codziennej” ukazałał się 25 listopada 1939 r., wychodził do sierpnia 1940 r. Redaktorem był Jozef Mackiewicz. Współpracownikami i autorami: Teodor Bujnicki, Jan Obrębki, Ludwik Chomiński. Później “Gazecie Codziennej” wyznaczono nowego komunistycznego redaktora, którym został Michał Marcińczyk.

Dział kulturalny “Gazety Codziennej” kierowany był przez Teodora Bujnickiego. Tu również znalazły się cenione nazwiska ludzi kultury, sztuki i literatury. Z redakcją współpracowali: Aleksander Maliszewski, Czesław Miłosz, Janusz Minkiewicz, Aleksander Rymkiewicz, Władysław Abramowicz.

W obu gazetach publikowano tez najświeższe relacje wojenne, reportaże, wspomnienia wrześniowe. Szczególnie “Gazeta Codzienna” celowała w tego typu relacjach. Jedyna relacja napisana przez zawodowego pisarza, wydana wtedy w postaci książki, to Ludzie bez domu pióra Aleksandra Maliszewskiego. Wyróżniały się również teksty i felietony pisane gwarą wileńską, opisujące wydarzenia codzienne, okraszone humorem, których autor podpisywał się jako Wincuk Markotny, a był to pseudonim Józefa Cyrskiego. Pisano i publikowano tez felietony na aktualne tematy, opisujące sprawy Wileńszczyzny, ale i zagraniczne wydarzenia.

Za czasów sowieckich obydwie gazety połączono w organ komunistyczny “Prawdę Wileńską”. Dział kulturalno-oświatowy prowadził Teodor Bujnicki. Wtedy tez uruchomiono drugie pismo w języku polskim “Prawdę Komsomolską’. W obydwu tych gazetach publikowali: Jerzy Putrament, Tadeusz Łopalewski, Anatol Mikułko, Stefan Jędrychowski oraz Leopold Tyrmand.

Inna twórczość

W 1940 r. ukazał się debiutancki tom poezji Eugeniusza Morskiego, zatytułowany Wiosna pogubiona. W tym samym roku wydano kolejną polską książkę Wiersze o Warszawie, zawierająca wiersze inspirowane wrześniowym bombardowaniem i oblężeniem stolicy. Tom zawierał wiersze autorów polskich jak i obcych.

W środowisku pisarzy polskich na Wieleńszczyźnie niewiele było zorganizowanych form działalności. Czasami odbywały się wieczory autorskie kawiarni Sztrala przy ulicy Wielkiej. Odbyły się m.in. spotkania autorskie Janusza Minkiewicza i Światopełka Karpińskiego, a także Czesława Miłosza. Ta sama kawiarnia we współpracy z poetami zorganizowała tez konkurs poetycki dla debiutantów.

Pod rządami sowieckimi

Nadeszły czasy sowieckiego panowania w Wilnie. Zaostrzono kontrole. Wiele redakcji zamknięto, niektóre zlikwidowano. Gazetą jedynie wnoszącą coś do kultury polskiej była wychodząca od sierpnia 1940 r. “Prawda Wileńska”, która była dziennikiem z rozbudowanym działem kulturalnym. Grono współpracowników było znacznie uboższe w porównaniu z autorami czynnymi w gazetach polskich w początkach wojny.

Dla wielu współpraca z oficjalną gazetą była równoznaczna z kolaboracją. W tym czasie twórczość literatów wileńskich ograniczała się głównie do przekładów sztuk, skeczów i piosenek dla teatrzyków rewiowych, drobnych wierszy oraz artykułów. Publikowano wiersze polityczne. W sowieckim okresie 1940-1941 nie ukazała się w Wilnie ani jedna książka literacka miejscowego autora.

Promocją młodzieży usiłującej pisać po polsku zajmowała się “Prawda Komsomolska”, na łamach której pisywał Leopold Tyrmand. Młodzi skupiali się w kółkach literackich działających w szkołach wileńskich, tam gdzie wykładowym był język polski. W maju 1941 r. utworzono koło literatów polskich w Wilnie. Koło organizowało spotkania literackie z robotnikami w fabrykach wileńskich. Dalszą działalność przerwał wybuch wojny.

Dwa środowiska we Lwowie

Na początku II wojny światowej w polskim środowisku literackim zarysowały się dwie orientacje polityczne. Jedni optowali za nowymi władzami i weszli do utworzonego przez nie Klubu Pisarzy Lwowskich, będącego agendą Związku Pisarzy Ukrainy Sowieckiej. Do tej grypy należeli uchodźcy wojenni: Tadeusz Boy-Żeleński, Władysław Broniewski, Zuzanna Ginczanka, Mieczysław Jastrun, Stanisław Jerzy Lec, Jalu Kurek, Leopold Lewin, Julian Przyboś, Adolf Rudnicki Anatol Stern, Wanda Wasilewska, Aleksander Wat, Adam Ważyk. Spośród lwowskich pisarzy i dziennikarzy dołączyli do nich: Halina Górska, Karol Kuryluk, Leon Pasternak, Julian Stryjkowski oraz Stanisław Wasilewski.

Po drugiej stronie znaleźli się: Beata Obertyńska, Ostap Ortwin, Teodor Parnicki, a wśród uchodźców: Herminia Naglerowa, Tadeusz Peiper.

We wrześniu 1939 r. we Lwowie znalazł się Władysław Broniewski. Początkowo był bardzo uznawany przez władze, został zaliczony do najwybitniejszych polskich socjalistycznych twórców. We Lwowie powstały dwa słynne wiersze Broniewskiego: Żołnierz polski oraz Syn podbitego narodu.

Inne ścieżki

Był też ówczesny Lwów miejscem podziemnych debiutów poetyckich. Debiutowali wówczas: Jadwiga Czechowiczówna, Jerzy Hordyński, Jadwiga Gamska-Łempicka oraz Juliusz Petry.

Władze sowieckie wciągały też polskich twórców do propagandowych poczynań. Powstała wówczas deklaracja lojalności Pisarze polscy witają zjednoczenie Ukrainy. Pod tym tekstem podpisali się: Broniewski, Borejsza, Boy, Górska, Kuryluk Lec, Pasternak, Wat, Ważyk.

Trzeba wspomnieć, że w okresie okupacji niemieckiej i sowieckiej powstawały podziemne wiersze niepodległościowe. Zbiorki podziemnej poezji lwowskiej zebrane w tomikach: Wierne płomienie i Śpiew wojny. Wyszedł też zbiór wierszy grupy literackiej “Żagiew” pt. A imię jego jest 44, który ukazał się we Lwowie w 1944 r.

Katarzyna Węglicka