Przełom na Wschodzie: Moskwa zdobywa Kazań

Zdobycie Kazania na wschodnim kierunku ekspansji moskiewskiej było wydarzeniem tej samej wagi, co ugoda perejasławska z kozacką Ukrainą w 1654 r. na zachodzie.

W historii Rosji jest wiele dat symbolicznych. W zeszłym roku Rosjanie obchodzili m.in. kolejną rocznicę kapitulacji żołnierzy Rzeczypospolitej stacjonujących w Moskwie (1612 rok), czy też rocznicę zwycięstwa nad Napoleonem w 1812 roku. Jest jednakże jeszcze jedna data, na którą warto zwrócić uwagę w tym kontekście. Mianowicie, czterysta sześćdziesiąt jeden lat temu (1552 rok), wojska cara Iwana IV Groźnego zdobyły Kazań, kładąc kres istnieniu tego muzułmańskiego chanatu, jednocześnie inicjując erę rosyjskich podbojów na wschodzie. Śmiem twierdzić, że zdobycie Kazania było na tym kierunku ekspansji moskiewskiej tak przełomowym wydarzeniem, jak np. dla zachodniego kierunku ekspansji tegoż państwa, poddanie się w 1654 roku na radzie w Perejasławiu Bohdana Chmielnickiego pod władzę cara wraz z kozacką Ukrainą.

Chanat nad Wołgą

Chanat kazański wykształcił się w latach czterdziestych XV wieku jako jedna z części powstałych w wyniku rozpadu Złotej Ordy. Na gruzach tego organizmu państwowego powstały niezależne islamskie chanaty: krymski, kazański i astrachański oraz Wielka Orda. W XV wieku Moskwa i Kazań prowadziły ze sobą – korzystną dla obu stron – wymianę handlową, zakłócaną wyprawami wojsk Kazania na państwo moskiewskie, celem wymuszenia trybutu. Dochodziło także do grabieży w przygranicznych moskiewskich osadach. W latach siedemdziesiątych XV wieku w stosunkach pomiędzy oboma państwami zaszły znaczące zmiany na korzyść Moskwy. W samym chanacie kazańskim nasiliły się w tym czasie walki wewnętrzne pomiędzy różnymi stronnictwami dążącymi do objęcia władzy. Opozycja kierowała swe prośby o pomoc w stronę Moskwy, gdy tymczasem stronnictwo dzierżące władzę opierało się na sojuszu z Wielka Ordą. W 1487 roku wielki książę moskiewski Iwan III podjął wyprawę zbrojną na Kazań. Powodu do interwencji moskiewskiej dostarczyło małżeństwo jakie zawarł Mengli Girej (chan krymski) z Nur Sułtan wdową po dotychczasowym chanie kazańskim Ibrahimie. Nur Sułtan w liście skierowanym do Iwana III prosiła o pomoc dla jej syna Mehmeda Emina, który uciekł w tym czasie z Kazania do Moskwy. W sierpniu 1487 roku Iwan mógł poinformować swojego sojusznika Mengli Gireja, że jego wojska zdobyły Kazań, obaliły dotychczasowego chana Alego, a na tronie osadziły Mehmeda Emina. W rozgrywce jaką prowadził Iwan III z muzułmańskimi chanatami na wschodzie, pomagała także ciągła rywalizacja pomiędzy Krymem i Wielką Ordą. Zwycięstwo odniesione przez Iwana III nad Kazaniem w 1487 roku spowodowało również wzrost jego prestiżu wśród pozostałych społeczności stepowych np. Nogajów, dla których Kazań stanowił ważne miejsce w ich interesach handlowych.

Iwan III przejął więc całkowita kontrolę nad Kazaniem. Nowy władca tego chanatu, Mehmed Emin był de factojego wasalem. Taki układ sił znalazł odzwierciedlenie także w korespondencji dyplomatycznej pomiędzy oboma władcami, gdzie Iwan III nazywa Mehmeda Emina „bratem i synem” wskazując na swoją wyższą pozycję we wzajemnych stosunkach.

Moskwa rośnie w siłę

Stopniowemu uzależnianiu od Moskwy ulegał także Krym oraz wspominani wyżej Nogajowie. Po rozbiciu Wielkiej Ordy w 1502 roku, wzajemne stosunki pomiędzy Krymem i Moskwą uległy szybkiemu popsuciu. Powodem była detronizacja w tym samym roku przez Iwana III, nowego chana kazańskiego Abdullatifa, którego Iwan oskarżał o przemoc wobec Rosjan i muzułmanów. Nowy wielki książę moskiewski Wasyl III podjął przeciwko temu chanatowi dwie, nieudane zresztą, wyprawy wojenne w latach 1523-1524. Ich najbardziej widocznym efektem była budowa twierdzy Wasylsursk nad rzeką Surą, stanowiącą przyczółek w jakichkolwiek innych wyprawach przeciwko Kazaniowi (budowa takich przyczółków była konieczna ze względy na ogromne odległości jakie musiały pokonywać wojska moskiewskie na tym teatrze wojennym). Okazja do takowych nadarzyła się bardzo szybko. Już w 1530 roku wojska moskiewskie stanęły pod murami Kazania i rozpoczęły jego ostrzał. Wasyl III użył wobec tego chanatu także nacisku ekonomicznego. Zakazał bowiem moskiewskim kupcom handlować w Kazaniu i założył własny targ w Niżnym Nowogrodzie. Z naciskiem militarnym i ekonomicznym szedł w parze również nacisk dyplomatyczny. Moskwa zabiegała bardzo usilnie, aby wynieść do władzy w Kazaniu stronnictwo promoskiewskie. W 1531 roku chan kazański Safa Girej został zdetronizowany w wyniku przeprowadzonego zamachu stanu. Jego następcę Dżana Allego usunięto z chańskiego tronu w takich samych okolicznościach trzy lata później. Po śmierci Wasyla III w 1533 roku wpływy Moskwy w tym rejonie zaczęły słabnąć. Taki stan rzeczy spowodowany był m.in. wojną jaką toczyło Wielkie Księstwo Moskiewskie z Wielkim Księstwem Litewskim w latach 1534-1537, przez co nie mogło poświęcić swej uwagi na sprawy tego rejonu. W 1535 roku klient Moskwy chan Cangali został obalony, a jego miejsce zajął ponownie wyżej wzmiankowany Safa Girej. Rozpoczęło się wtedy „wypychanie” Moskwy z jej wpływów w chanacie. Miejsce Wielkiego Księstwa Moskiewskiego zajął teraz Krym, a Tatarzy krymscy i kazańscy rozpoczęli ponownie wspólne najazdy na ziemie należące do państwa moskiewskiego. Za powagą takiego zagrożenia przemawiało dodatkowo poparcie jakiego udzielało swojemu krymskiemu lennikowi Imperium Osmańskie. W połowie lat 40-tych XVI wieku Moskwa przyjęła wobec Kazania bardziej agresywną politykę. W 1545 roku przeprowadzono kolejny atak na chanat. Umocnił on – istniejący już wcześniej – podział elity chanatu na przedstawicieli orientacji promoskiewskiej i prokrymskiej.

Porażki Iwana Groźnego

W 1546 roku nowym chanem kazańskim został nominat moskiewski Szach-Ali, wcześniej „chan” kasimowski. Czystka przeprowadzona przez kolejnego chana Safę Gireja II wśród jego promoskiewskich przeciwników nie przyniosła spodziewanych przez niego rezultatów. Poczęły się również buntować nie tatarskie mniejszości zamieszkujące ziemie chanatu, np. Czeremisi. W odpowiedzi na ich prośby wojska Iwana IV przeniknęły na teren chanatu docierając na odległość zaledwie dwudziestu kilometrów od stolicy chanatu, Kazania. W latach 1547-1548 car Iwan IV osobiście stanął na czele kolejnej moskiewskiej wyprawy wojennej na Kazań. Tym razem na pomoc Tatarom przyszła pogoda, nieułatwiająca w żaden sposób marszu armii moskiewskiej na wschód. Wiosenne roztopy na Wołdze pochłonęły artylerię moskiewską, a ta, jak się później okazało, była niezbędna do zdobycia silnie ufortyfikowanego miasta. Rosjanie co prawda dotarli pod Kazań, stoczyli bitwę z siłami Safy Gireja II, obozowali tydzień pod miastem, ale wspomniany brak artylerii uniemożliwił skuteczne oblężenie. Na okazje do rewanżu Wielkie Księstwo Moskiewskie nie musiało długo czekać. W marcu 1549 roku Safa Girej II zmarł, a władzę w imieniu jego dwuletniego syna sprawowała regentka Sujunbek. Iwan IV wykorzystał ten fakt do rozpoczęcia działań wojennych. W lutym 1550 roku armia moskiewska, pod osobistym dowództwem cara dotarła wraz z całą artyleria pod mury Kazania. Rozpoczęto klasyczne oblężenie, ale i tym razem pogoda okazała się łaskawa dla miejscowych Tatarów. Zawiedli także promoskiewscy sojusznicy Iwana nie dostarczając mu obiecanej pomocy wojskowej. Jednakże, wyprawa ta przyniosła jeden niebywale ważny sukces. Otóż, w drodze powrotnej do Moskwy, w widłach rzeki Wołgi i Swijagi, Iwan IV wzniósł fortecę, która miała stać się punktem wyjscia (swego rodzaju platformą lub bazą) do przyszłego, generalnego ataku na Kazań. Budowa Swijażska, bo o nim mowa w tym momencie, rozpoczęła się wiosną 1551 roku. Pospiech i rozmach budowy sprawił, że miejscowa ludność pod wrażeniem tego faktu, postanowiła poprosić cara o przyjęcie jej w poddaństwo. Iwan IV przyznał Czeremisom i innym grupom ludności liczne ulgi i zwolnienia z płacenia trybutu, spisał swoje zobowiązania w urzędowej gramocie opatrzonej złotą pieczęcią oraz obdarował miejscowych książąt futrami i innymi bogatymi darami. W ten sposób zdołał on w pokojowo, dyplomatycznie włączyć w skład Moskwy znaczne ziemie chanatu kazańskiego. Zbliżał się powoli kres niezależności tego państwa. Po powstaniu wymierzonemu przeciwko panującej prokrymskiej frakcji, tatarscy przywódcy nawiązali kontakt z Moskwą starając się doprowadzić do porozumienia.

Ostateczna rozprawa

Rosjanie zażądali m.in. osadzenia na tronie swojego klienta, zwolnienia jeńców moskiewskich i dalszych koncesji terytorialnych. Warunki te zostały przez władze chanatu przyjęte. W tym momencie zaczęły się naciski dyplomatyczne ze strony Moskwy na swego nowego protegowanego Szacha Alego II, aby pozwolił umieścić w Kazaniu większy kontyngent wojsk moskiewskich. Kiedy chan odmówił tej „prośbie” Moskwa skłoniła kilku tatarskich książąt do wystąpienia z prośbą do cara o zastąpienie Szacha-Alego rosyjskim gubernatorem „jak w mięście Swijażsku”. 6 marca 1552 roku Szach Ali obawiając się przewrotu opuścił miasto. Kiedy rosyjski namiestnik książę Mikulinski szykował się do wjazdu do miasta, jego mieszkańcy zamknęli przed nim bramy. Wiadomość o tym wydarzeniu potraktowana została w Moskwie przez Iwana IV jako „zdrada”. Postanowił on więc przeprowadzić karną ekspedycję przeciwko chanatowi. Buła ona konieczna, bowiem „zdradzili” również schołdowani wcześniej Czeremisi. Ponadto, istniało zagrożenie, że nad chanatem zapanuje Orda Nogajska. Casus bellido rozpoczęcia działań wojennych znalazł się kiedy w Kazaniu zabito przetrzymywanych tam moskiewskich ludzi służebnych oraz zaatakowano moskiewskie statki w pobliżu Swijażska. 13 sierpnia 1552 roku wojska Iwana oraz sam car dotarły do Swijażska. Car wysłał stamtąd odezwę do mieszkańców Kazania, żądając natychmiastowej kapitulacji, ale nie otrzymał żadnej odpowiedzi. Rozpoczęło się trwające sześć tygodni oblężenie. W jego trakcie car korzystał z pomocy niemieckich inżynierów wojskowych będących na jego służbie. 2 października 1552 roku, po wcześniejszym wysadzeniu murów obronnych, rozpoczął się ostateczny szturm Kazania. Po jego zdobyciu car Iwan IV triumfalnie wjechał do miasta i zamieszkał w dawnym pałacu chanów. Zdobycie Kazania nie spowodowało, że całe terytorium dawnego chanatu automatycznie znalazło się pod władzą Moskwy. Niektórzy tatarscy książęta nadal stawiali opór, a w 1555 roku przyłączyły się do nich różne miejscowe, tubylcze ludy odmawiając płacenia carowi jasaku (daniny), który należał mu się jako spadkobiercy chana kazańskiego. Ostatecznie, wiosną 1557 roku zdobywcy ustanowili swą władzę nad ludami byłego już chanatu kazańskiego.

Tatarstan dziś

Jak donosi prasa, we współczesnym Tatarstanie narastają antyrosyjskie nastroje. „Młoda tatarska inteligencja szuka dróg odrodzenia narodowego i uniezależnienia się od byłego imperium. Fundamentaliści również chcą rozszerzyć w republice wpływy swojej wersji islamu. Polityczna elita Tatarstanu coraz mocniej zaczyna zerkać w strone tatarskiego nacjonalizmu…Wyrazem takiego stanu rzeczy mógł być na przykład niedawno obchodzony jubileusz 70-lecia tatarskiego pisarza Ajdara Halima, znanego ze swych antyrosyjskich wypowiedzi. W 1997 roku wydał on książkę zatytułowaną „Ubit impieriju”, w której wylewał kubły pomyj na naród rosyjski. Wg. pisarza naród rosyjski uległ na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci <>. Napisał także, że Rosjanie kojarzą mu się tylko z przemocą, wódką, wszami, błotem, oszustwami, pożarami, podpaleniami, morderstwami i samobójstwami. Język rosyjski to język mafii, a małżeństwa tatarsko rosyjskie zatruwają tatarską nację wszystkimi przypadłościami, na które choruje naród rosyjski. Ponadto, rząd Tatarstanu zaczął ponownie omawiać pomysł budowy pomnika obrońców Kazania przed wojskami Iwana Groźnego, który atakował to miasto w 1552 roku. Nie trzeba dodawać, że monument będzie miał zdecydowanie antyrosyjską wymowę. [Marek A. Koprowski, „Zabić Imperium”, „Najwyższy CZAS!”, nr 13 (1140) z 24 marca 2012 roku, s. XXV]

Jacek Drozd

Wykorzystane publikacje:

1. Andriej Pawłow, Maureen Perrie, Iwan Groźny.Car i tyran, Warszawa 2008, s. 55-69.

2. Michael Khodarkovsky, Na granicach Rosji. Budowanie imperium na stepie, 1500-1800, Warszawa 2009, s. 90-99; s. 107-115.

3. Carol B. Stevens, Rosyjskie wojny 1460-1730, Warszawa 2010, s. 93-109.

4. Nicholas V. Riasanovsky, Mark D. Steinberg, Historia Rosji, Kraków 2009, s. 147-152.

5. Richard Pipes, Rosja Carów, Warszawa 2009, s. 85.

6. Jaroslav Pelenski, Russia and Kazan. Conquest and Imperial Ideology (1438-1560), Mouton, The Hague, 1947.

7. Marek A. Koprowski, „Zabić Imperium”, „Najwyższy CZAS!”, nr 13 (1140) z 24 marca 2012 roku, s. XXV.