Początki imperium – ekspansja terytorialna księstwa moskiewskiego za panowania księcia Iwana III Wielkiego (1462-1505)

Objęcie rządów w Moskwie przez księcia Iwana III w 1462 roku, stanowiło przełomowy moment w dziejach Rosji.

Iwan III sięgnął po władzę wielkiego księcia moskiewskiego bez oporów ze strony Złotej Ordy i jej chanów, co w tamtym okresie i realiach geopolitycznych istniejących wtedy, miało znaczenie wręcz kluczowe. Wraz z objęciem władzy przez nowego księcia, rozpoczął się proces budowy mocnego, scentralizowanego państwa, dla którego ekspansja terytorialna i przyłączanie kolejnych dzielnicowych księstw ruskich stanowiło podstawowy warunek jego dalszego istnienia i pomyślnego rozwoju. Już w 1463 roku do Moskwy przyłączony został jej pierwszy konkurent do władztwa nad Rusią – księstwo jarosławskie. Książęta jarosławscy włączeni zostali do kategorii służebnych książąt moskiewskich, zobowiązanych do służby administracyjnej i wojskowej na rzecz Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. W 1472 roku książę Iwan III przejął po swym bracie Jerzym dzielnice z miastami Dmitrow, Sierpuchow i Możajsk. W 1474 roku, w drodze wykupu od miejscowych książąt, włączona do Moskwy została część księstwa rostowskiego (za panowania księcia Wasyla II do Moskwy włączono pierwszą część tegoż księstwa), spychając miejscowych, niezależnych do tej pory władców, do analogicznej roli jak ich jarosławskich poprzedników. Następnym – rozległym terytorialnie – nabytkiem wielkiego księcia Iwana, była ziemia permska, zamieszkiwana w głównej mierze przez ludy ugrofińskie. W roku 1481 wielki książę moskiewski otrzymał kolejną dzielnicę w spadku po swym bracie Andrzeju, zwanym Małym. Kolejnym krokiem w ekspansji terytorialnej państwa moskiewskiego, było zmuszenie przez Iwana III w 1485 roku, księcia Michała z Werei, do zapisania mu w testamencie swojego księstwa. W 1489 roku Iwan III przyłączył do swych posiadłości Wiatkę, państwo założone przez emigrantów z Nowogrodu. Z kolei, w 1493 roku odebrał on swemu bratu andrzejowi Dużemu dzielnice Uglicz, a około 1500 roku wielki książę moskiewski odziedziczył po księciu Iwanie riazańskim połowę jego księstwa i został mianowany opiekunem drugiej połowy, przekazanej małoletniemu synowi władcy riazańskiego. Do tych niewątpliwych sukcesów odniesionych przez księcia Iwana III, dodać należy również jego politykę prowadzoną względem spadkobierców Złotej Ordy. Bowiem, pod koniec XV wieku Tatarzy w służbie moskiewskiej tworzyli już liczny kontyngent, co było odwróceniem sytuacji z wieku XIII i XIV. Moskwa stała się także wygodnym miejscem dla rywali chana krymskiego, którzy zmuszeni zostali przez niego do emigracji.

Iwan III stał się więc największym beneficjentem rywalizacji miedzy Krymem a Wielką Ordą. W 1487 roku udało mu się nawet opanować Kazań i przejąć kontrolę nad wydarzeniami rozgrywającymi się w tym chanacie. Wszystkie te nabytki, jakkolwiek ważne ze względu na olbrzymi obszar terytorium włączonego w skład Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, nie mogły jednak równać się w znaczeniu jakie dla Moskwy miało przyłączenie ziem księstwa Twerskiego i Nowogrodu. Były one najpoważniejszą przeszkodą na drodze Moskwy do osiągnięcia hegemoni nad Rusią. Nowogród był rządzony przez bojarów pragnących za wszelką cenę zachować niezależność. W obawie przed realnym zagrożeniem ze strony Moskwy, bojarzy nowogrodzcy zawarli układ z Litwą. Do Nowogrodu zaproszono nawet litewskiego księcia Michała Olelkowicza. W Moskwie działania Nowogrodzian poczytano za zdradę. Iwan III zdecydował się na konfrontację zbrojną, w wyniku której, odniósł decydujące zwycięstwo nad rzeką Szełonią w 1471 roku. Następstwem tego zwycięstwa było pozbawienie Nowogrodu prawa do jakichkolwiek kontaktów z Litwą, zmuszenie do zapłacenia Moskwie piętnastu tysięcy rubli kontrybucji oraz wzmocnienie na terenie republiki instytucji władzy moskiewskiej: namiestników i ochmistrzów. Ostatecznie, w dniu 13 stycznia 1478 roku mieszkańcy Nowogrodu zostali zmuszeni do złożenia Iwanowi III przysięgi wierności. Przesiedlono przy tym około siedemdziesięciu dwóch tysięcy mieszkańców republiki, rabując ich mienie. Symbolem upadku miasta i republiki było także wywiezienie do Moskwy miejskiego dzwonu. Po Nowogrodzie, przyszła kolej na niezależne dotąd księstwo twerskie. Pretekstem do interwencji jakiej podjął się Iwan III przeciwko Twerowi, było zawarcie przez rządzącego tam księcia Michała, małżeństwa z wnuczką króla (i jednocześnie wielkiego księcia litewskiego) Kazimierza Jagiellończyka oraz podpisanie układu, w którym to zobowiązał się do udzielania pomocy wszystkim wrogom Litwy. Kampania wojskowa Iwana III zakończyła się sukcesem i oficjalnie od 1485 roku Twer znalazł się w granicach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, a twerscy książęta i bojarzy przenieśli się na służbę do Moskwy. Był to ostateczny cios dla tego księstwa. Do sukcesów odniesionych przez Iwana III, należałoby jeszcze zaliczyć dwukrotne zniszczenie Kijowa (w 1480 i 1482 roku) przy pomocy chana krymskiego, co ostatecznie zahamowało, jego potencjalnie konkurencyjną wobec Moskwy, rolę „jednoczyciela” Rusi, a także dobrowolne przechodzenie na stronę Moskwy, książąt i bojarów Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz ze swoimi posiadłościami. Natomiast w wyniku dwóch litewsko-moskiewskich wojen z lat 1492-1494 i 1500-1502, Wielkie Księstwo Litewskie musiało odstąpić od swych praw do dziewiętnastu miast i siedemdziesięciu gmin, w tym ziemi czernihowskiej, siewierskiej, smoleńskiej i połockiej.

Podsumowując, rządy Iwana III przyniosły Moskwie niebywały rozwój terytorialny. Jego sukcesy sprawiły, że jest on powszechnie uważany za twórcę państwa moskiewskiego i pierwszego, w pełni suwerennego władcę rosyjskiego.

Jacek Drozd

Opracowania wykorzystane w niniejszym tekście:

1. Jolanta Kazimierczyk, Zrozumieć Rosję. Uniwersalizm w kulturze Rusi od IX do XVI wieku, Kraków 2008.
2. Carol B. Stevens, Rosyjskie wojny 1460-1730. Narodziny mocarstwa, Warszawa 2010.
3. Michael Khodarkovsky, Na granicach Rosji. Budowanie imperium na stepie 1500-1800, Warszawa 2009.
4. Nicholas V. Riasanovsky, Mark D. Steinberg, Historia Rosji, Kraków 2009.