Czernelica jako rezydencja Cieńskich

Cieńscy to ród szlachecki, którego początki sięgają XV wieku i związane są z miejscowością Cienie w ziemi sieradzkiej. Na przełomie XIX i XX wieku ród ten stał się jednym z ważniejszych polskich rodów Galicji Wschodniej. Losy Cieńskich na przełomie XVIII i XIX wieku były silnie związane z Czernelicą. Miasteczko oraz znajdujący się w nim zamek stały się na pewien czas główną siedzibą rodu.

Trudno jednoznacznie określić w którym roku Cieńscy pojawili się w Czernelicy. W testamencie regimentarza Wojciecha Cieńskiego (zm. w 1782 roku), w którym opisane są ówczesne posiadłości rodu, nie ma wzmianek o tej miejscowości. Źródła archiwalne dają informacje, iż w latach 1780-1781 Czernelica znajdowała się w posiadaniu Piotra Potockiego. Początków obecności Cieńskich w Czernelicy można doszukiwać się najwcześniej pomiędzy druga połową lat 80. XVIII wieku, a początkami XIX wieku, co było związane z działalnością syna Wojciecha, Maurycego Cieńskiego.

Maurycy Józef Cieński, urodził się w roku 1749, był synem Wojciecha i Franciszki z Głuchowskich Cieńskiej. Jego ojcem chrzestnym był hetman Wacław Rzewuski, który zapewnił chłopcu szybki awans i już w wieku siedmiu lat Maurycy dostał patent na chorążego. Otrzymał dobre wykształcenie domowe, jego nauczycielem i wychowawcą był słynny poeta Franciszek Karpiński. W wieku lat szesnastu wyjechał z domu rodzinnego, co zostało uwiecznione w wierszu Karpińskiego pt. „Pożegnanie młodego rycerza”. Rozpoczął służbę u Rzewuskiego w Podhorcach. W roku 1768 brał udział w tłumieniu powstania hajdamackiego na Ukrainie, a następnie dosłużył się stopnia pułkownika wojsk koronnych. W latach 80. XVIII wieku Maurycy porzucił służbę wojskową i wrócił do swych posiadłości rodzinnych, zarządzanych przez jego matkę, Franciszkę. Zgodnie z „Kroniką domową” Cieńskich, głównym ośrodkiem rodu w tym czasie była już Czernelica. Nie wiemy w jakich dokładnie okolicznościach pokuckie miasteczko, lub jego część, przeszło w posiadanie Cieńskich. Znajdujący się w zbiorach Ossolineum kontrakt ślubny Maurycego z 1787 roku również nie wspomina o posiadaniu Czernelicy. Pierwszym źródłem, które potwierdza przynależność miasteczka do Cieńskich jest znajdujący się w zbiorach rodowych testament matki Maurycego, Franciszki spisany 13 marca 1800 roku w pobliskiej miejscowości Okno. Na marginesie testamentu znajdują się dwa zapisy. W pierwszym z nich, napisanym ręką Maurycego, zaznaczono, że Franciszka zmarła 29 kwietnia 1804 roku i pogrzebana została w kościele parafialnym w Czernelicy. Drugi natomiast, datowany na 2 maja 1804 roku, jest deklaracją wypełnienia przez Maurycego wszystkich punktów testamentu matki. Jak wskazuje dokument, obu zapisów dokonano w Czernelicy, dzięki czemu można potwierdzić, że w pierwszych latach XIX wieku Cieńscy rezydowali już w tej miejscowości.

Tradycja rodowa mówi, że Czernelica znalazła się rękach Cieńskich jeszcze w czasach Marcjana Cieńskiego, który pod koniec XVI wieku wyruszył z polskim oddziałem do Jass na pomoc hospodarowi wołoskiemu. Z czasem miał zostać dowódcą tamtejszej załogi i w pierwszych latach XVII wieku ożenić się z córką hospodara Mohyły – Teofilą, która w posagu miała otrzymać rozległe stepowe przestrzenie między Dniestrem a Wołoszczyzną wraz z zamkiem w Czernelicy. Od tego czasu miasteczku miało być rezydencją Cieńskich, w której przekazy rodzinne ulokowały aż siedem pokoleń rodu.

Nie ulega wątpliwości, że powyższy przekaz jest jedynie legendą. Jak wspominano w poprzednich artykułach, do roku 1641 Czernelica była własnością rodu Jazłowieckich, po czym przez Czuryłów i Stanisławskich przeszła w ręce Michała Czartoryskiego, który ukończył budowę zamku. Od lat 90. XVII wieku co najmniej do 1781 r. należała do Potockich. Inwentarz zamku czernelickiego z 1798 roku poświadcza, że zarówno zamek jak i większa część miasteczka w tym czasie znajdowały się jeszcze w posiadaniu Wiktorii Podbielskiej. O Cieńskich natomiast dokument ten nie wspomina w ogóle. Co więcej, sporządzenie testamentu Franciszki z Głuchowskich Cieńskiej w Oknie przemawia za tym, że zgodnie ze stanem na marzec 1800 roku Cieńscy rezydowali w Oknie, oddalonym ok. 30 km (w linii prostej ok. 17 km) od Czernelicy. Na podstawie tego możemy przypuszczać, że Maurycy Cieński nabył zamek i ziemie w Czernelicy nie wcześniej niż w 1798 roku, prawdopodobnie już po marcu 1800 roku, jednak przed kwietniem 1804 roku.

Kontrakt ślubny Maurycego Cieńskiego, poświadcza, iż 38-letni pułkownik ożenił się 29 września 1787 roku. Jego wybranką została słynąca z urody Teofila Bachmińska z Kopaczyniec. Według opowiadań rodzinnych, jej urodą miał być zauroczony sam cesarz Józef II. Cesarz, spostrzegłszy Teofilę wśród pań witających go w Czerniowcach, miał zasłonić ją od słońca swym kapeluszem, mówiąc, że taką piękność nawet słońce szanować powinno. Przekazy rodzinne Cieńskich wskazują, że Maurycy ubiegał się o rękę Teofili niemal siedem lat. Usilne staranie się jej rękę i pomoc przyjaciół w sprawie zdobycia serca pięknej Bachmińckiej potwierdza też kontrakt ślubny. Dowiadujemy się z niego, iż Teofila odwzajemniła uczucia Maurycego i zgodziła się poślubić pułkownika. Ślub odbył się w Kopaczyńcach, a młoda żona przyniosła mężowi wiano w postaci 10 tys. zł. Z ich małżeństwa urodziła się dwójka dzieci: syn Udalryk Mikołaj (ur. w 1790 r.) i córka Modesta (ur. po 1791 r.) Ciekawy jest wybór imienia dla syna – Udalryk, które było dość nietypowe i rzadko spotykane w środowisku szlachty polskiej. Jak przekazuje tradycja rodzinna Cieńskich, wyboru imienia dokonała Teofila pod wpływem ówczesnej literatury pięknej.

Po przeniesieniu głównej siedziby rodu do Czernelicy, Maurycy Cieński musiał zająć się odbudową rezydencji w zamku, która w ostatnich latach XVIII wieku znajdowała się w nie najlepszym stanie (zob. poprzednie numery KG). Jak wskazują badania Lewka Kwiatkowskiego związane z dziejami pałacu w zamku czernelickim, główne zmiany dotyczyły budynków mieszkalnych: rozebrane zostały resztki kolumn przy głównym wejściu, a nad samym wejściem powstał nowy trójkątny fronton. W miejsce zniszczonego walmowego dachu pałac został pokryty dachem dwuspadowym, w związku z czym zostały nadbudowane boczne ściany. Wszystko wskazuje na to, że rezydencja została całkowicie odbudowana, a części, które nie nadawały się do celów mieszkalnych zostały rozebrane. Wydaje się, że swój wkład w odnowienie budowli zamkowych mogła wnieść Teofila, której to właśnie (a nie synowi) Maurycy przekazał Czernelicę wraz z zamkiem w swoim testamencie. Można przypuszczać, że bogate wiano Teofilii przyczyniło się do odbudowy rezydencji, przez co była to wspólna inwestycja małżeństwa.

Za czasów Maurycego i Teofili zamek w Czernelicy stał się główną siedzibą rodu i miejscem, w którym małżeństwo zgromadziło liczne pamiątki rodzinne oraz pokaźny zbiór dzieł sztuki, przede wszystkim galerię obrazów, liczącą kilkadziesiąt sztuk. Znajdowały się tam różnego rodzaju ryciny, wielka ilość starych sztychów i map, bogate archiwum rodzinne sięgające XVII wieku, a także biblioteka z kilku tysiącami tomów.

Para małżeńska wspólnie zamieszkiwała na zamku do 1817 roku. W międzyczasie dzieci opuściły gniazdo rodzinne. Córka Maurycego i Teofili, Modesta, została wydana za mąż za Antoniego Wybranowskiego i przeniosła się do sandomierskiego. Natomiast Udalryk Mikołaj ok. roku 1811 (najpóźniej w 1813 roku) został wysłany przez ojca do innej części posiadłości rodowych – Okna, gdzie miał rozwijać hodowle koni i wołów. W roku 1816 poślubił Julię Dzierżkowską, córkę Stanisława herbu Topór (ur. 1798 r.), która przyniosła mu w wianie Podhajczyki niedaleko Kołomyi. Młodzi małżonkowie zamieszkali w Oknie. Zachowane listy Udalryka do Julii, pisane jeszcze podczas jego pobytu w Czernelicy, napełnione są ciepłymi uczuciami do swej przyszłej żony i świadczą o tym, że był to raczej świadomy wybór młodego Cieńskiego, a nie tylko wola rodziny, co w tamtych czasach nie było normą.

Maurycy Cieński zmarł w 1817 roku. Według „Kroniki domowej”, w czasie przyjazdu do Okna pułkownik zachorował na tyfus i wkrótce zmarł, został pochowany w Czernelicy. Historycy opisujący zamek w Czernelicy wiążą z tą datą początek upadku twierdzy. Co więcej, w literaturze istnieje przekonanie, że po 1817 roku Cieńscy całkowicie opuścili zamek i Czernelicę. Przeczą temu jednak dokumenty prywatne Cieńskich znajdujące się obecnie w zbiorach Ossolineum. Zgodnie z testamentem Maurycego Cieńskiego, sporządzonym w 1811 roku i kilka razy prolongowanym (ostatni raz w 1816 roku), główna część majątku Cieńskich – Czernelica – przeszła w dożywotne posiadanie Teofili z Bachmińskich Cieńskiej, a dopiero po jej śmierci miała przejść do Udalryka Mikołaja. Udalryk natomiast otrzymał posiadłości w Oknie, a jego siostra – rekompensatę w gotówce. Wbrew rozpowszechnionej w literaturze opinii, Teofila po śmierci męża nie opuściła Czernelicy i zamku. Potwierdza to jej obszerna korespondencja, z której dowiadujemy się, że Cieńska aż do swego zgonu w 1835 roku zamieszkiwała w zamku czernelickim. Listy te dają informacje o życiu codziennym Teofili na zamku: o kiepskim stanie niektórych budowli czy braku żywności dla koni i bydła (szczególnie po koniec zimy). Opowiadają też o częstym przebywaniu w zamku na przełomie lat 20. i 30. XIX w. jej najmłodszej wnuczki – Olgi oraz o działalności gospodarczej właścicieli zamku – np. produkcji wódki w należącej do nich gorzelni.

Po śmierci Teofili w 1835 roku Czernelica zgodnie z testamentem Maurycego, przeszła w posiadanie Udalryka Mikołaja. Mimo iż miasteczko było jednym z większych majątków Cieńskich Udalryk nie zdecydował się na powrót do niego. Tamtejszą siedzibę stanowił stary, obronny zamek, który, w porównaniu do nowego dworu w Oknie, był już budowlą nieco anachroniczną i niewygodną do celów mieszkalnych. Udalryk Cieński pozostał w Oknie na stale, gdzie przeniósł rodowe zbiory i archiwalia, bibliotekę, zbrojownie, obrazy i cenniejsze meble. Możliwe, że od tego czasu zamek czernelicki służył Cieńskim tylko jako pomieszczenia gospodarcze.

Prawdopodobnie Udalryk nie sprzedał od razu Czernelicy i pozostała ona w jego własności przynajmniej do 1848 roku. Z tego roku pochodzi ostatnia wzmianka o miasteczku jako własności Cieńskich. Związane było to z ożenkiem starszego syna Mikołaja, Ludomira z Magdaleną Jordanówną z Zakliczyna. Młoda para postanowiła zamieszkać w Oknie w związku z czym Udalryk rozważał możliwość przeniesienia się do Czernelicy. Uległ jednak namowom syna i jego żony i pozostał razem z nimi w Oknie. Najpewniej dopiero później Udalryk sprzedał Czernelicę. W wykazie dóbr rodowych Cieńskich z roku 1850 miasteczko już nie występuje.

Witalij Nagirnyj

“Kurier Galicyjski”

Tekst ukazał się w nr 11 (207) za 17-30 czerwca 2014.

0 odpowiedzi

Zostaw odpowiedź

Chcesz przyłączyć się do dyskusji?
Nie krępuj się!

Leave a Reply