Historia polskich mediów na Białorusi i obecna ich sytuacja

30 lipca 2014 roku w Muzeum Niepodległości w Warszawie odbyła się Konferencja Światowej Rady Badań nad Polonią na temat „Rola mediów polskich w podtrzymywaniu tożsamości narodowej mniejszości polskiej na Ukrainie, Białorusi, Litwie i Łotwie po rozpadzie ZSRR”. Część merytoryczna konferencji składała się z piętnastu referatów na wyżej wymieniony temat. Pierwszy referat został wygłoszony przez polską działaczkę z Brześcia Hannę Paniszewą. Tekst jest skróconą wersją referatu, który prezentuje jej poglądy.

System prawno-polityczny odnośnie SMI na Białorusi tworzy Artykuł 33 Konstytucji RB oraz Ustawa RB o SMI (Środkach Masowego Przekazu) z 24 czerwca 2008 r.Konstytucja RB (Art. 33) zabrania monopolizacji środków masowego przekazu przez państwo, organizacje społeczne oraz poszczególnych obywateli. Zabrania Konstytucja także cenzury. Każdemu gwarantuje swobodę przekonań oraz swobodne wyrażanie swojego zdania. Art.8 Ustawy RB o SMI opisuje możliwe źródła finansowania SMI: mogą to być środki założycieli redakcji, środki budżetu republikańskiego, budżetu lokalnego oraz inne, nie zabronione przez państwo. Zabronione jest natomiast fainansowanie mediów ze środków cudzoziemców, obywateli RB nie mieszkających na Białorusi oraz anonimowe. Art.13 Ustawy „Porządek rejestracji państwowej SMI” wskazuje, że nie wszystkie media muszą być rejetrowane w państwowym rejestrze organizacji. Można nie rejestrować programów radiowych oraz programów telewizyjnych, które mają zasięg jednej organizacji, ukazują się rzadko, a także prasy o nakładzie do 299 egz.

Inne akty prawne oraz instrukcje ograniczają realizację tego prawa. Zasady w nich zawarte (pozwolenia) sprawiają, że zawsze można znaleźć coś, co będzie pretekstem do odmowy rejestracji danego medium. Działalność niezarejestrowanej organizacji zgodnie z Kodeksem Kryminalnym RB może zostać ukarana karą grzywny, aresztem do 6 miesięcy lub pozbawieniem wolności do dwóch lat. Takie i większe sankcje są przewidywane także jeszcze za inną działalność nieoficjalną, a także za tak zwaną dyskredytację państwa.

Ze względu na dynamikę ilościową można wymienić trzy okresy w rozwoju polskich mediów na Białorusi:
1. 1989-1999 – okres mierzenia siły
2. 1999-2005 – okres trwania
3. 2005-2014 – walka o polskie słowo na Białorusi
Początki polskiej prasy na Białorusi, po prawie 50 letniej przerwie, związane są z datą 3 grudnia 1989 roku, kiedy wyszedł dzięki „Czerwonemu Sztandarowi” [polski dziennik ukazujący się w czasach radzieckich w Litewskiej SRR – przyp. red.] w Wilnie pierwszy numer „Głosu znad Niemna” z okazji konferencji założycielskiej Polskiego Kulturalno-Oświatowego Stowarzyszenia im. Adama Mickiewicza w Grodnie. Niżej przedstawiona zostanie geneza innych polskich tytułów medialnych ukazujących się na Białorusi.

Głos znad Niemna
3.XII. 1989 r. – 1 nr „Głos znad Niemna”.
Od roku 1990 wydawany w Grodnie.
20.VIII. 1990 r. – rejestracja pisma jako organu Związku Polaków na Białorusi.
W roku 1992 dwutygodnik był rozpowszechniany przez kioski z prasą na terenie całej Białorusi.
Od 1993 gazeta ukazywała się jako tygodnik.
Od roku 2005 wydawany był na uchodźstwie.
W roku 2012 „Głos znad Niemna” razem z „Magazynem Polskim” otrzymały dotację 480.000 PLN przez Fundację WiD.

„Ziemia Lidzka”
Historyczno-krajoznawcze niezależne pismo polskie, ukazujące się od 1936 r., wznowione w 1990 r. i wydawane do 2011 r.
Format A 4, 24-36 stron. Ukazywało się nieregularnie, średnio 4-5 numerów rocznie.
Redaktor naczelny Aleksander Kołyszko.

„ROTA”
Najciekawszy kwartalnik, wydawany w latach 1990 -2002 przez Fundację Pomoc Szkołom Polskim na Wschodzie im.Goniewicza i jego prezesa Józefa Adamskiego, służący wsparciem dla Polaków na Białorusi, Ukrainie, w państwach bałtyckich, Kazachstanie i Rosji.
Nakład „Roty” wydanej pierwszy raz w styczniu 1991 r. wynosił 15,0 tys. egzemplarzy, objętość 84 stron formatu A4, nakład do 6 tys. egz.

„Magazyn Polski”
Miesięcznik, organ ZPB.
Pierwszy numer ukazał się w marcu 1992. Do roku 1993 skład i łamanie tekstu odbywało się w Polsce, a od roku 1994 w Grodnie.
Nakład od 2 tys. do 10 tys. egz.
Od r. 2005 „Magazyn Polski” dostaje finansowanie od Fundacji „WiD”. Nakład 1500 egz., 36 stron, A4.
Obecny redktor naczelny – Irena Waluś.

„Polskie Słowo z Baranowicz”
Miesięcznik wydawany w Baranowiczach w latach 1994-2010.
Tematyka: życie Polskiej Społecznej Szkoły, tematy regionalne i historyczne, rocznice.
Red. Piotr Kołdyczewski, E. Dolęga-Wrzosek oraz Halina Stawropolcew.
Format A4, 4 strony, kwartalnik, czarno-biały, a od numeru 27 – kolorowy. Nakład – 1000 egz.

“Harcerz Brześcia”
Gazeta II oraz III Drużyny Harcerskiej im. R. Snarskiego w Brześciu.
Kwartalnik, pierwszy numer wyszedł w czerwcu 2012 roku. Wydawany na Białorusi.
Nakład – 100 egz., format A5, ilość stron 16, kolorowa.
Redaktor naczelny – Andrzej Turko

„Słowo Życia”
Dwutygodnik, ukazuje się od 1997 roku w Grodnie.
Nakład 7200 egz. w języku polskim oraz 6840 egz. w jezyku białoruskim, A3, 8 stron, wydawany przez diecezję grodzieńską.
Gł. redaktor – ks. Paweł Sołobuda.
Gazeta o życiu religijnym na Grodzieńszczyźnie, jest kolportowana także do dekanatów.

„Echa Polesia”
Kwartalnik ukazujący się w Brześciu nad Bugiem od 2004 roku
Nakład – 2000 egz., 80 stron, A4.
Pismo powstało dzięki prezesowi Fundacji Pomocy Szkołom Polskim na Wschodzie im. T. Goniewicza Józefowi Adamskiemu.
Redaktor naczelny – Alina Jaroszewicz.
Biblioteka „Echa Polesia”
Obok czasopisma powstał dział wydawniczy, w ramach którego ukazały się ważne oraz bardzo ciekawe książki – przedruki, tłumaczenia, tomiki wierszy oraz przewodniki.

„Słowo Ojczyste”
Organ Polskiej Macierzy Szkolnej na Bialorusi.
Redaktor naczelny – Irena Czerniak.
Nakład pisma – 600-700 egz. A4, 44 strony.
Pismo dla nauczycieli, wychowawców oraz dzieci, nie dostało dofinansowania w roku 2014, 2015.
Cenna inicjatywa Polaków w Grodnie została zniszczona.

“Brześć Katolicki”
Gazeta Klubu Inteligencji Katolickiej w Brześciu – miesięcznik.
Ukazywała się w latach 2010-2011.
Gazetę realizowano na Bialorusi, w Brześciu. Nakład 299 egz., format A3, ilość stron 4, kolorowa. Archiwum elektroniczne na stronie: www.brzesckatolicki.com
Redaktorem naczelnym był ks. Jerzy Chiniewicz

Na Białorusi wydawano także: „Pryzmat” – czasopismo polskie hr. Alexandra Pruszyńskiego dla Polaków byłego ZSRR – ukazujące się w latach 1992-93 poświęcone tematyce społecznej, kulturalnej i polonijnej na Białorusi i w Polsce. Nakład pisma oscylował wokół tysiąca egzemplarzy. Gazeta była dotowana m.in. przez Zarząd Główny Związku Polskich Kombatantów w Kanadzie oraz inne organizacje polonijne, jak również osoby prywatne.

W latach latach 1993-1999 w Koszalinie był wydawany przez Towarzystwo Miłosników Wilna i Kresów Wschodnich dla Oddziału ZPB w Oszmianie rocznik „Ziemia Oszmianska”. Redaktor – prof. dr hab. Tadeusz Gasztold. Wydano 7 numerów. Format A4, 8 stron. Po śmierci profesora rocznik przestał się ukazywać.
„Głos Nieświeża”– organ lokalnego ZPB, wydawany w latach 1994-1995. Pismo drukowane na maszynie i powielane w kilkudziesięciu egzemplarzach.

„Bogu i Ojczyźnie” – harcerska gazeta wydawana w Mieżereczy przez ks. Jana Bońkowskiego w latach 1996-2010. Format A5, 16 stron, miało szczególny unikalny charakter. Numer 1 został napisany ręcznie i miał 12 stron. Gazeta popularyzowała harcerstwo na Białorusi. Od numeru 31 z marca – kwietnia 2001 r. pismo było składane komputerowo, zawierało liczne fotografie i okolicznościową grafikę. W ciągu roku ukazywało się 5-6 numerów tego pisma, liczącego po 16-20 stron. Nakład – 100 egzemplarzy rozsyłany był do drużyn harcerskich.

„List do Ciebie” – gazeta wydawana przez parafię pw Niepokolanego Poczęcia NMP w Słonimiu w latach 1996 – 2001. Redaktor – ojciec Andrzej Krawczyk. Format A5, 16 stron.

Inne wydawnictwa:
„Mpress” – 1988 – PMS na Białorusi – dwa numery.

„Czuwaj” – 1996-1998 – „Myśl harcerska”.

„Wiadomości Werenowskie”– 1998

Radio, TV, Internet:
Strona: http://www.pinsk.polinfo.net/
Strona: www.pmsgrodno.org
Strona: www.znadniemna.pl
Strona www.echapolesia.pl
Strona: www.brzesckatolicki.com
Strona: www.forumbrzeskie.org
Archiwum telewizyjnego programu „Nad Niemnem – magazyn Polaków na Białorusi” na stronie internetowej Belsat www.belsat.eu;

Archiwum cotygodniowej audycji radiowej „Znad Niemna i Berezyny” na stronie www.racja.com

Media polskie na Białorusi przyczyniły się do odrodzenia oraz krzewienia polskiego słowa drukowanego oraz mówionego na Białorusi w latach 1989-2005. Po delegalizacji ZPB w roku 2005 znacznie trudniejsze było docieranie mediów pisanych do odbiorców. Niekorzystne warunki prawne i polityczne, znikome poparcie społeczne na tle niewysokiego instytucjonalnego rozwoju redakcji polskich mediów spowodowały zmniejszenie komunikacji pomiędzy redakcjami, a także problemy z kolportarzem. Od trzech lat (od wiosny 2013 r.) w mieście Brześć nie rozpowszechnia się polska prasa z Grodna. Archiwum elektroniczne daje nadzieję na to, że Polacy oraz czytelnicy polskiego pochodzenia przyzwyczają się do zaglądania na strony polskich pism w Internecie.

Monopol ze strony Fundacji „Wolność i Demokracja” w sprawowaniu partnerstwa z mediami polskimi na Białorusi może doprowadzić do dalszego upadku mediów lokalnych. Nie można przecież wszystkich Polaków przymusić do czytania gazety Związku Polaków na Białorusi, który to został jedynym partnerem w realizacji medialnego projektu na Białorusi, tak samo, jak nie można spodziewać się, że redakcje ZPB zaczną promować działalność innych polskich organizacji w tym kraju. Mamy przykład z założeniem Polskiej Macierzy Szkolnej w roku 1995 na Białorusi, której działacze byli często niekorzystnie oceniani na łamach związkowej prasy. Jest także przykład Brześcia, kiedy najlepsze działania Forum Polskich Inicjatyw Lokalnych Brześcia i Obwodu Brzeskiego w latach 2013-2014: koncert pieśni patriotycznych Polskiego Akademickiego Chóru „ZGODA” w Filharmonii Brzeskiej z okazji Dnia Konstytucji 3 Maja, budowa Placu Romualda Traugutta przez harcerzy w Szostakowie – miejscu urodzin bohatera narodowego, apel ku czci Romualda Traugutta w dzień 150. rocznicy stracenia Romualda Traugutta – 5 sierpnia 2014 r., odnowienie krzyży na mogiłach powstańców styczniowych na Szlaku Romualda Traugutta i Powstania Styczniowego, folder „Szlakiem Romualda Traugutta po Polesiu”, Katalog Miejsc Polskiej Pamięci Narodowej w obwodzie brzeskim, obóz zuchowy 2014 w Brześciu, plener Stowarzyszenia Plastyków Polskich „Mostek” pt. „Obrazy Białorusko-Polskiego Pogranicza”, czy sezon jarmarkowy na pograniczu białorusko-polskim z udziałem tworców ludowych z całej Białorusi w ciągu roku 2014: maj, czerwiec, lipiec, sierpień, grudzień 2014 pozostają niezauważonymi przez grodzieńskich dziennikarzy ZPB.

Dla Polaków mieszkających na Białorusi wydawanie lokalnej prasy, a w chwili obecnej również mediów elektronicznych, jest bardzo ważnym elementem istnienia społecznego, gdyż wszyscy wiedzą, jak ciekawie czyta się o tym, co jest tu, blisko, na co ma się wpływ, kiedy można porównać swoje poglądy w sprawach lokalnych oraz wizję autora artykułu, a także samemu napisać do gazety. Kolportaż mniejszych pism jest łatwiejszy, przyjemniejszy i praktycznie bez kosztów. W skomplikowanych warunkach prawno-politycznych Białorusi te lokalne media stają się platformą dialogu i współpracy, przyczyniają się do stworzenia kapitału ludzkiego, którego nadal jeszcze brakuje dla systemowej transformacji białoruskiego społeczeństwa, częścią którego również są Polacy.

Redakcje polskie na Białorusi nie posiadają swoich lokali, nie posiadają także niezbędnego sprzętu do pracy w normalnych warunkach, nie mają etatów, zespoły redakcyjne często pracują bez wynagrodzeń. Dlatego nie ma już „Ziemi Lidzkiej”, „Polskiego Słowa z Baranowicz”, „Słowa Ojczystego” etc. Jednak jeszcze są i tacy, którzy nie porzucili rozpoczętej pracy, własnym kosztem realizują zadania promocji polskiej polskiej kultury na Białorusi.

Analiza ankiety przeprowadzonej przez autorkę wśród czytelników-Polaków w obwodzie brzeskim o roli polskich mediów w podtrzymywaniu tożsamości narodowej polskiej demonstruje: słabe oddziaływanie tych mediów ze względu na brak doświadczeń czytania oraz oglądania tych mediów w obecnej chwili wśród respondentów. Dotyczy to mediów wydawanych również w Polsce jak i na Białorusi, a także wskazuje niektóre niedopracowane obszary w postaci sieci społecznościowych: FB, VK, Twitter.

Perspektywa rozwoju polskich mediów na Białorusi przez najbliższy rok zależy od działań Fundacji Wolność i Demokracja. Czy spełnione zostaną oczekiwania Polaków na Białorusi? Zależy to w tej chwili od Zarządu oraz Rady tej Fundacji.

Hanna Paniszewa